“૯૦% લોકો હાર્ટ એટેકની આ સૌથી મહત્વની માહિતી જાણતા નથી — તમે જાણો છો?”

આ સવાલ કદાચ તમને સામાન્ય લાગે, પણ તેનો જવાબ તમારા કે તમારા કોઈ પ્રિયજનના જીવન અને મૃત્યુ વચ્ચેનો તફાવત નક્કી કરી શકે છે. હકીકત એ છે કે હાર્ટ એટેક ના મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં, જીવલેણ ભૂલ હુમલો પોતે નથી, પરંતુ તેના લક્ષણોને ઓળખવામાં અને સમયસર સારવાર મેળવવામાં થયેલું ગણતરીની મિનિટોનું મોડું છે. તો એવી કઈ એક ‘સૌથી મહત્વની માહિતી’ છે જે ૯૦% લોકો નથી જાણતા?

એ માહિતી છે ‘વિન્ડો પીરિયડ‘ પાછળનું વિજ્ઞાન – એ અમૂલ્ય સમય જ્યારે તમારો એક સાચો નિર્ણય હૃદયને કાયમી નુકસાનથી બચાવી શકે છે અને ખોટો નિર્ણય આજીવન પસ્તાવો કરાવી શકે છે. આ એક જાણકારીના અભાવની કિંમત કેટલી મોટી હોઈ શકે છે, તે સમજવા માટે ચાલો બે વાસ્તવિક પરિસ્થિતિઓ જોઈએ…

રાત્રિના બે વાગ્યા છે. ૪૫ વર્ષીય રમેશભાઈને અચાનક છાતીમાં ભારેપણું અને પરસેવો વળવા લાગે છે. તેઓ તેને રાત્રિના ભોજનને કારણે થયેલો ગેસ માનીને અવગણે છે. પરિવારના સભ્યો તેમને હોસ્પિટલ જવા કહે છે, પણ “આટલી નાની વાતમાં શું ડોક્ટરને હેરાન કરવા” એમ કહીને તેઓ સવાર થવાની રાહ જોવાનું નક્કી કરે છે.

બીજી તરફ, એ જ શહેરના બીજા ખૂણામાં, ૩૮ વર્ષીયા સુનિતાબેનને પણ આવા જ લક્ષણો જણાય છે. તેમના પતિ એક પણ ક્ષણનો વિલંબ કર્યા વિના ૧૦૮ એમ્બ્યુલન્સ બોલાવે છે.

આ બે પરિવારોમાંથી કોનું ભવિષ્ય સુરક્ષિત રહેશે? જવાબ કદાચ તમે જાણો છો, પણ તેની પાછળનું વિજ્ઞાન જાણતા નથી.

ભારતમાં દર ૩૩ સેકન્ડે એક વ્યક્તિનું મૃત્યુ હાર્ટ એટેકને કારણે થાય છે. પરંતુ સૌથી ભયાવહ આંકડો એ છે કે આમાંથી મોટાભાગના મૃત્યુ હોસ્પિટલની બહાર અથવા હોસ્પિટલ પહોંચ્યાના થોડા કલાકોમાં થાય છે. આનું કારણ હુમલાની તીવ્રતા કરતાં વધુ, સારવાર મેળવવામાં થયેલો વિલંબ છે.

વિશ્વના સૌથી મોટા વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસો, જેવા કે GUSTO-I, સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે કે સારવારમાં થતો દર ૩૦ મિનિટનો વિલંબ મૃત્યુના જોખમને ૭-૮% વધારી દે છે.

આ લેખ માત્ર હાર્ટ એટેક વિશે નથી. આ લેખ સમય વિરુદ્ધની એ લડાઈ વિશે છે, જેમાં તમારી જાણકારી જ તમારું સૌથી મોટું હથિયાર છે. ચાલો, વિજ્ઞાનની દ્રષ્ટિએ સમજીએ કે હાર્ટ એટેક શું છે અને શા માટે દરેક સેકન્ડ કિંમતી છે.

હૃદયરોગનો હુમલો: તે શા માટે અને કેવી રીતે થાય છે?

આપણું હૃદય એક અવિરત ચાલતો પંપ છે, જે શરીરના દરેક અંગને લોહી પહોંચાડે છે. પણ આ પંપને પોતાને પણ કામ કરવા માટે ઓક્સિજનયુક્ત લોહીની જરૂર હોય છે. આ જરૂરિયાત હૃદયની સપાટી પર રહેલી નાની નળીઓ, જેને કોરોનરી આર્ટરી (Coronary Arteries) કહેવાય છે, તે પૂરી પાડે છે.

વર્ષોથી, આપણી જીવનશૈલી, ખાનપાન, ડાયાબિટીસ અને બ્લડ પ્રેશરને કારણે આ નળીઓની અંદરની દીવાલ પર કોલેસ્ટ્રોલ અને ચરબીનો થર જામવા લાગે છે, જેને ‘પ્લાક’ (Plaque) કહેવાય છે. સામાન્ય રીતે આ પ્લાક નળીને સંપૂર્ણપણે બંધ નથી કરતો.

પરંતુ કોઈક દિવસે, કોઈક ક્ષણે, આ પ્લાકની ઉપરની પાતળી સપાટી અચાનક ફાટી જાય છે.

શરીર આ ફાટેલી જગ્યાને ઈજા સમજીને તેને ‘રૂઝવવા’ માટે ત્યાં લોહીના કણો (Platelets) અને પ્રોટીન મોકલે છે, જે ભેગા મળીને લોહીનો એક મોટો ગઠ્ઠો (Blood Clot) બનાવી દે છે.

આ ગઠ્ઠો થોડી જ મિનિટોમાં નળીને ૧૦૦% બંધ કરી દે છે. બસ, આ જ ક્ષણે હાર્ટ એટેકની શરૂઆત થાય છે. નળીની આગળના હૃદયના સ્નાયુઓનો વિસ્તાર લોહી અને ઓક્સિજન માટે તડપવા લાગે છે.

જીવન અને મૃત્યુ વચ્ચેની બે અવસ્થાઓ: ઇસ્કેમિયા અને ઇન્ફાર્ક્શન

જ્યારે નળી બંધ થાય છે, ત્યારે હૃદયના સ્નાયુઓ તરત જ મરી નથી જતા. તે બે તબક્કામાંથી પસાર થાય છે:

૧. ઇસ્કેમિયા (Ischemia): બચાવની તક

આ પહેલો અને સૌથી નિર્ણાયક તબક્કો છે. આ અવસ્થામાં, હૃદયના સ્નાયુને લોહી મળતું બંધ થઈ જાય છે, જેના કારણે તે ‘ભૂખ્યું’ થાય છે અને મદદ માટે મગજને પીડાનો સંકેત (પોકાર) મોકલે છે. આ જ આપણને છાતીમાં દુખાવો, દબાણ કે ગભરામણ સ્વરૂપે અનુભવાય છે. આ તબક્કે, હૃદયના કોષો (Cells) જીવંત હોય છે. તેઓ પીડાઈ રહ્યા છે, પણ મર્યા નથી.

આ એક રિવર્સિબલ (Reversible) એટલે કે ઉલટાવી શકાય તેવી સ્થિતિ છે. જો આ તબક્કે, કોઈક રીતે બંધ નળીને ખોલીને લોહીનો પ્રવાહ ફરી શરૂ કરી દેવામાં આવે, તો આ કોષો સંપૂર્ણપણે સ્વસ્થ થઈ શકે છે અને હૃદયને કોઈ કાયમી નુકસાન થતું નથી.

૨. ઇન્ફાર્ક્શન (Infarction): કાયમી નુકસાન

જો ઇસ્કેમિયાની અવસ્થામાં મદદ ન પહોંચે, તો ઓક્સિજન વિના તડપી રહેલા હૃદયના કોષો એક પછી એક મરવા લાગે છે. આ ‘મૃત્યુ’ની પ્રક્રિયાને ઇન્ફાર્ક્શન કહેવાય છે. સામાન્ય રીતે, નળી બંધ થયાના ૨૦-૩૦ મિનિટ પછી કોષો મરવાની શરૂઆત થઈ જાય છે અને આગામી ૬-૧૨ કલાકમાં તે વિસ્તારના લગભગ તમામ કોષો મૃત્યુ પામે છે.

આ એક ઇરિવર્સિબલ (Irreversible) એટલે કે ઉલટાવી ન શકાય તેવી સ્થિતિ છે. એકવાર જે સ્નાયુ મરી જાય, તે ફરી ક્યારેય જીવંત થઈ શકતો નથી. સમય જતાં, શરીર તે મૃત વિસ્તાર પર એક સફેદ ડાઘ (Scar) બનાવી દે છે. આ ડાઘ સંકોચાઈ શકતો નથી, પંપ કરી શકતો નથી; તે માત્ર એક નિષ્ક્રિય ભાર બનીને રહી જાય છે.

‘ગોલ્ડન અવર’ અને ‘વિન્ડો પીરિયડ’: સમય વિરુદ્ધની લડાઈ

ઇસ્કેમિયા અને ઇન્ફાર્ક્શન વચ્ચેનો આ નિર્ણાયક સમયગાળો જ આપણી તક છે.

• ગોલ્ડન અવર (Golden Hour):
  
  હુમલાના લક્ષણો શરૂ થયા પછીનો પ્રથમ કલાક સોનાનો છે. વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસો, ખાસ કરીને TIMI સ્ટડી ગ્રુપના સંશોધનો, સાબિત કરે છે કે આ ૬૦ મિનિટમાં જો બંધ નળી ખોલી દેવાય, તો હૃદયને થતું નુકસાન લગભગ નહિવત્ હોય છે. દર્દીનું હૃદય લગભગ પહેલા જેવું જ સ્વસ્થ થઈ શકે છે.
  
• વિન્ડો પીરિયડ (Window Period):
  
  આ સામાન્ય રીતે ૬ થી ૧૨ કલાકનો સમયગાળો છે. આ સમય દરમિયાન પણ સારવાર ફાયદાકારક છે અને જીવ બચાવી શકે છે, પરંતુ જેમ જેમ સમય પસાર થાય છે, તેમ તેમ ઇન્ફાર્ક્શન (નુકસાન) વધતું જાય છે અને બચાવી શકાતા સ્નાયુનું પ્રમાણ ઘટતું જાય છે. ૬ કલાક પછી સારવાર મળવાથી જીવ બચી શકે છે, પણ હૃદયને નોંધપાત્ર કાયમી નુકસાન થઈ ચૂક્યું હોય છે.

સમયસર સારવારના ફાયદા અને વિલંબના ગંભીર પરિણામો

વિન્ડો પીરિયડમાં સારવાર લેવી એ માત્ર જીવ બચાવવા માટે જ નહીં, પરંતુ ભવિષ્યમાં એક સ્વસ્થ અને સક્રિય જીવન જીવવા માટે પણ જરૂરી છે.

સમયસર સારવારના ફાયદા:

• હૃદયના સ્નાયુનું રક્ષણ: હૃદયનો મોટો ભાગ કાયમી નુકસાનથી બચી જાય છે.
  
• પંપિંગ પાવરની જાળવણી: હૃદયની લોહી પંપ કરવાની ક્ષમતા, જેને ઇજેક્શન ફ્રેક્શન (Ejection Fraction) કહેવાય છે, તે જળવાઈ રહે છે. સ્વસ્થ હૃદયનું ઇજેક્શન ફ્રેક્શન ૫૫-૬૦% હોય છે. મોટા હુમલા પછી તે ઘટીને ૨૫-૩૦% થઈ શકે છે, જે દર્દીને આજીવન શ્વાસની તકલીફમાં મૂકી દે છે.

વિલંબ કરવાથી થતી ગંભીર ગૂંચવણો:

• હાર્ટ ફેલ્યોર (Heart Failure): જ્યારે હૃદયનો મોટો ભાગ ઇન્ફાર્ક્શનને કારણે નકામો થઈ જાય, ત્યારે તે શરીરની જરૂરિયાત મુજબ લોહી પંપ કરી શકતું નથી. આને હાર્ટ ફેલ્યોર કહે છે. દર્દીને થોડું ચાલવામાં પણ શ્વાસ ચઢે છે, પગમાં સોજા આવે છે અને તેનું જીવન પથારીવશ થઈ શકે છે.
• એરિથમિયા (Arrhythmia): હુમલાને કારણે હૃદયની ઇલેક્ટ્રિકલ સિસ્ટમમાં ગરબડ થાય છે, જેનાથી ધબકારા અત્યંત અનિયમિત અને ઝડપી થઈ શકે છે. આને વેન્ટ્રિક્યુલર ટાકીકાર્ડિયા (Ventricular Tachycardia) કહે છે, જે અચાનક મૃત્યુનું કારણ બની શકે છે.
• કાર્ડિયોજેનિક શોક (Cardiogenic Shock): જ્યારે ૪૦% થી વધુ હૃદયના સ્નાયુ મરી જાય, ત્યારે હૃદય એટલું નબળું પડી જાય છે કે તે શરીરના મહત્વપૂર્ણ અંગો (મગજ, કિડની) ને પણ લોહી પહોંચાડી શકતું નથી. આ એક અત્યંત ગંભીર સ્થિતિ છે, જેમાં મૃત્યુદર ૭૦-૮૦% જેટલો ઊંચો હોય છે.
• હૃદયમાં કાણું પડવું (Ventricular Septal Rupture): મોટા હુમલામાં, હૃદયના બે ચેમ્બર વચ્ચેની દીવાલ મરીને ફાટી શકે છે, જે જીવલેણ સાબિત થાય છે.

સમયસર સારવાર: એન્જિયોપ્લાસ્ટી અને થ્રોમ્બોલિસિસ

વિન્ડો પીરિયડમાં બંધ નળીને ખોલવા માટે વિજ્ઞાન પાસે બે મુખ્ય પદ્ધતિઓ છે:

1. પ્રાયમરી એન્જિયોપ્લાસ્ટી (Primary Angioplasty – PCI):
   
   આ સૌથી શ્રેષ્ઠ અને અસરકારક સારવાર છે. આ પ્રક્રિયામાં, કાર્ડિયોલોજિસ્ટ હાથ કે પગની નળી દ્વારા એક પાતળો વાયર (કેથેટર) હૃદયની બંધ નળી સુધી લઈ જાય છે. પછી તે વાયર પર એક ફુગ્ગો (બલૂન) મોકલીને તેને ફુલાવીને બ્લોકેજને દબાવી દે છે અને નળી ખોલી નાખે છે.
   
   ત્યારબાદ, નળી ફરીથી બંધ ન થઈ જાય તે માટે ત્યાં ધાતુની એક જાળી, જેને ‘સ્ટેન્ટ’ (Stent) કહેવાય છે, તે મૂકી દેવામાં આવે છે.
   
   આંતરરાષ્ટ્રીય માર્ગદર્શિકા મુજબ, દર્દીના હોસ્પિટલ પહોંચ્યાના ૯૦ મિનિટની અંદર (‘ડોર-ટુ-બલૂન’ ટાઇમ) આ પ્રક્રિયા થવી જોઈએ.
   
2. થ્રોમ્બોલિસિસ (Thrombolysis):
   
   આ એક શક્તિશાળી દવા (ઇન્જેક્શન) છે જે લોહીના ગઠ્ઠાને ઓગાળી નાખે છે.
   
   આ સારવાર ત્યારે આપવામાં આવે છે જ્યારે દર્દી એવી હોસ્પિટલમાં હોય જ્યાં એન્જિયોપ્લાસ્ટી (કેથલેબ) ની સુવિધા ન હોય અને સુવિધાવાળી હોસ્પિટલ સુધી પહોંચવામાં ૯૦-૧૨૦ મિનિટથી વધુ સમય લાગે તેમ હોય.
   
   આ ઇન્જેક્શન હોસ્પિટલ પહોંચ્યાના ૩૦ મિનિટની અંદર (‘ડોર-ટુ-નીડલ’ ટાઇમ) આપવું જરૂરી છે. જોકે, આ પદ્ધતિ એન્જિયોપ્લાસ્ટી જેટલી સફળ નથી અને તેમાં બ્લીડિંગનું જોખમ થોડું વધારે રહે છે.

દર્દીઓ દ્વારા થતી સામાન્ય પણ જીવલેણ ભૂલો

• ગેસ માનીને અવગણવું: હૃદય અને અન્નનળી નજીક હોવાથી, ઘણીવાર હાર્ટ એટેકનો દુખાવો ગેસ કે એસિડિટી જેવો લાગે છે.
  
  નિયમ યાદ રાખો: ૪૦ વર્ષની ઉંમર પછી, કોઈપણ પ્રકારના છાતીના દુખાવાને ગેસ ન માનો, જ્યાં સુધી હાર્ટ એટેકની શક્યતાને નકારી ન દેવાય.
  
• રાહ જોવી: “થોડીવારમાં સારું થઈ જશે” અથવા “સવારે ડોક્ટરને બતાવીશું” – આ વિચાર હજારો લોકોનો જીવ લઈ ચૂક્યો છે. હાર્ટ એટેક રાત્રે કે દિવસે, ગમે ત્યારે આવી શકે છે.
• ઘરેલુ ઉપચાર: સોડા પીવો, આદુ ચાવવું કે દુખાવાની ગોળી લેવી જેવી બાબતોમાં કિંમતી સમય બરબાદ કરવો.
• જાતે ડ્રાઇવ કરવું: હુમલા દરમિયાન કોઈ પણ ક્ષણે એરિથમિયાને કારણે બેભાન થઈ જવાનો કે મૃત્યુનો ખતરો રહે છે. જાતે ડ્રાઇવ કરવું એ આપઘાત સમાન છે. હંમેશા એમ્બ્યુલન્સ બોલાવો.

ડોક્ટરની ભૂલ? એક દર્દી તરીકે તમારી સજાગતા

આ એક સંવેદનશીલ વિષય છે, પણ જાણવો જરૂરી છે. ક્યારેક, હુમલાની શરૂઆતની પ્રથમ કેટલીક મિનિટો કે કલાકોમાં, ECG અને લોહીનો ટ્રોપોનિન (Troponin) રિપોર્ટ નોર્મલ આવી શકે છે. આવું એટલા માટે થાય છે કારણ કે હૃદયને નુકસાન થવામાં થોડો સમય લાગે છે.

આવા સંજોગોમાં, દર્દીને “કંઈ નથી, ગેસ છે” કહીને ઘરે મોકલી દેવાની ભૂલ થઈ શકે છે.

ખાસ કરીને યુવાન અને ફિટ વ્યક્તિમાં આવી ભૂલ થવાની શક્યતા વધારે રહે છે.

એક દર્દી તરીકે તમારો હક અને જવાબદારી:

જો તમારા રિપોર્ટ્સ નોર્મલ આવે, પણ તમને હજુ પણ છાતીમાં સહેજ પણ દુખાવો, દબાણ, ગભરામણ કે પરસેવો ચાલુ રહે, તો ડોક્ટરને નમ્રતાપૂર્વક પણ મક્કમતાથી હોસ્પિટલમાં થોડા કલાકો ઓબ્ઝર્વેશન હેઠળ રાખવા માટે વિનંતી કરો.

થોડા કલાકો (આશરે 6 કલાક) પછી ફરીથી ECG અને ટ્રોપોનિન ટેસ્ટ કરવાથી સાચું નિદાન થઈ શકે છે. તમારી આ સજાગતા તમારો જીવ બચાવી શકે છે.

નિષ્કર્ષ: હાર્ટ એટેક માં સમય = જીવન

રમેશભાઈ, જેમણે સવાર થવાની રાહ જોઈ, તેઓ હોસ્પિટલ પહોંચ્યા ત્યાં સુધીમાં ૮ કલાક વીતી ચૂક્યા હતા. તેમનો જીવ બચી ગયો, પણ તેમના હૃદયનો ૪૦% ભાગ ઇન્ફાર્ક્શનને કારણે નકામો થઈ ગયો. આજે તેઓ થોડું ચાલવામાં પણ હાંફી જાય છે.

સુનિતાબેન, જેમને ૪૫ મિનિટમાં એન્જિયોપ્લાસ્ટી મળી ગઈ, તેમના હૃદયને નહિવત્ નુકસાન થયું અને આજે તેઓ સંપૂર્ણપણે સ્વસ્થ જીવન જીવી રહ્યા છે.

આ લડાઈ વિજ્ઞાન અને સમય વચ્ચેની છે. વિજ્ઞાને આપણને એન્જિયોપ્લાસ્ટી જેવી ચમત્કારિક સારવાર આપી છે, પણ તેનો લાભ લેવા માટે આપણે સમયસર પહોંચવું પડશે.

યાદ રાખો, “Time is Muscle”. લક્ષણોને ઓળખો, સમયને માન આપો અને તાત્કાલિક પગલાં લો.

આ લેખને તમારા દરેક મિત્ર અને પરિવારજન સાથે શેર કરો. તમારી આ એક નાનકડી પહેલ કોઈના માટે જીવન અને મૃત્યુ વચ્ચેનો તફાવત બની શકે છે.

(ડિસ્ક્લેમર: આ લેખ માત્ર શૈક્ષણિક અને જાગૃતિના હેતુ માટે છે. કોઈપણ તબીબી કટોકટીમાં, કૃપા કરીને તાત્કાલિક ડોક્ટરનો સંપર્ક કરો.)