છાતીનો દુખાવો: જાણો હાર્ટ એટેક અને એન્જાઈના વચ્ચેના 10 મુખ્ય તફાવત
“આપણામાંથી ઘણા લોકોએ “એન્જાઈના” અને “હાર્ટ એટેક” જેવા શબ્દો સાંભળ્યા હશે, પરંતુ મોટાભાગે આપણે આ બંનેને એક જ માની બેસીએ છીએ અથવા તેમના તફાવતને સમજી શકતા નથી. છાતીમાં સહેજ પણ દુખાવો થાય ત્યારે ગભરાટ થવો સ્વાભાવિક છે, પરંતુ શું દરેક છાતીનો દુખાવો હાર્ટ એટેક હોય છે? ના, તે જરૂરી નથી. આ બંને હૃદય સંબંધિત ગંભીર પરિસ્થિતિઓ છે, પરંતુ તેમની વચ્ચે મહત્વપૂર્ણ તફાવતો છે જે જાણવા આપણા સ્વાસ્થ્ય માટે અત્યંત જરૂરી છે.
આજે આપણે એક વિગતવાર ચર્ચા કરીશું કે એન્જાઈના શું છે અને હાર્ટ એટેક શું છે, તેમના લક્ષણો, નિદાન અને સારવાર કેવી રીતે અલગ પડે છે. ચાલો, આ મહત્વપૂર્ણ માહિતીને સરળ ભાષામાં સમજીએ.
હૃદયનું કાર્ય અને કોરોનરી ધમનીઓ: એક પ્રાથમિક સમજ
આપણા શરીરના દરેક અંગની જેમ, આપણા હૃદયના સ્નાયુઓને પણ સતત ઓક્સિજનયુક્ત લોહીની જરૂર પડે છે જેથી તે આખા શરીરમાં લોહી પમ્પ કરવાનું પોતાનું મહત્વનું કાર્ય કરી શકે. આ લોહી હૃદયના સ્નાયુઓ સુધી કોરોનરી ધમનીઓ (Coronary Arteries) નામની ખાસ રક્તવાહિનીઓ દ્વારા પહોંચે છે. જ્યારે આ ધમનીઓમાં કોઈ સમસ્યા ઊભી થાય છે, ત્યારે એન્જાઈના અથવા હાર્ટ એટેક જેવી પરિસ્થિતિઓ સર્જાય છે.
આ સમસ્યાનું મૂળભૂત કારણ મોટાભાગે “એથેરોસ્ક્લેરોસિસ” (Atherosclerosis) હોય છે, જેને સામાન્ય ભાષામાં ધમનીઓમાં ચરબીના થર જામવા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ એવી સ્થિતિ છે જેમાં કોલેસ્ટ્રોલ, ચરબી અને અન્ય પદાર્થો સમય જતાં ધમનીઓની અંદરની દીવાલ પર જામે છે અને “પ્લેક” (Plaque) બનાવે છે. આ પ્લેકને કારણે ધમનીઓ ધીમે ધીમે સાંકડી થતી જાય છે.
એન્જાઈના (Angina Pectoris): ચેતવણીની ઘંટડી
એન્જાઈના એ હૃદય રોગનું એક લક્ષણ છે. તેમાં કોરોનરી ધમનીમાં બ્લોકેજ હોય છે, પરંતુ તે ૧૦૦% કે સંપૂર્ણ હોતું નથી. આથી, આરામની સ્થિતિમાં હૃદયને પૂરતું લોહી મળી રહે છે. પરંતુ, જ્યારે શારીરિક કે માનસિક તણાવના સમયે હૃદયને વધારે શ્રમ કરવો પડે છે, ત્યારે દુખાવો થાય છે અને જેવી તણાવની સ્થિતિ દૂર થાય કે તરત દુખાવો પણ મટી જાય છે.
મુખ્ય મુદ્દાઓ:
- ઈમરજન્સી છે કે નહીં? : એન્જાઈના પોતે તાત્કાલિક મેડિકલ ઈમરજન્સી નથી, પરંતુ તે ભવિષ્યમાં હાર્ટ એટેક થવાના જોખમની એક ચેતવણીની ઘંટડી છે. તે તમને સંકેત આપે છે કે તમારી ધમનીઓમાં બ્લોકેજની સમસ્યા છે અને તેના પર ધ્યાન આપવાની જરૂર છે.
- કોરોનરી ધમનીમાં બ્લોકેજ: એન્જાઈનામાં, ધમનીઓ 100% થી ઓછી બ્લોક થયેલી હોય છે, એટલે કે સંપૂર્ણપણે બંધ નથી હોતી. લોહીનો પ્રવાહ ઘટે છે, પરંતુ સંપૂર્ણપણે અટકતો નથી.
- આરામ કરતી વખતે લક્ષણો: સામાન્ય રીતે, જ્યારે વ્યક્તિ આરામ કરતો હોય ત્યારે એન્જાઈનાના લક્ષણો દેખાતા નથી.
- શ્રમ કરતી વખતે લક્ષણો: એન્જાઈનાનો દુખાવો ખાસ કરીને ત્યારે થાય છે જ્યારે હૃદયને વધુ કામ કરવું પડે છે, જેમ કે શારીરિક શ્રમ (ચાલવું, સીડી ચઢવી, વજન ઊંચકવું), વધુ પડતો તણાવ, કે ઠંડા વાતાવરણમાં. આ દુખાવો સામાન્ય રીતે થોડી મિનિટો સુધી રહે છે અને આરામ કરવાથી કે નાઈટ્રોગ્લિસરિન કે સોર્બીટ્રેટ જેવી દવા લેવાથી શમી જાય છે.
- ECG માં ફેરફાર: આરામની સ્થિતિમાં લીધેલો ECG સામાન્ય રીતે નોર્મલ હોય છે. જો દુખાવાના સમયે ECG લેવામાં આવે, તો તેમાં ST-ડિપ્રેશન જેવા અસ્થાયી ફેરફારો જોવા મળી શકે છે, જે ઓક્સિજનની ઉણપ દર્શાવે છે. આ ફેરફારો દુખાવો શમતાની સાથે જ નોર્મલ થઈ જાય છે.
- ECHO માં ફેરફાર: ઇકોકાર્ડિયોગ્રામ (હૃદયની સોનોગ્રાફી) પણ આરામની સ્થિતિમાં સામાન્ય રીતે નોર્મલ હોય છે, કારણ કે હૃદયના સ્નાયુઓને કાયમી નુકસાન થયું નથી હોતું.
- ટ્રોપોનિન I (લોહીની તપાસ): ટ્રોપોનિન એ હૃદયના સ્નાયુમાં રહેલું પ્રોટીન છે. એન્જાઈનામાં હૃદયના કોષોને નુકસાન થતું ન હોવાથી, ટ્રોપોનિન લોહીમાં ભળતું નથી અને તેનું સ્તર સામાન્ય (નોર્મલ) રહે છે.
- સ્ટ્રેસ ટેસ્ટ (TMT): એન્જાઈનાના નિદાન માટે સ્ટ્રેસ ટેસ્ટ (ટ્રેડમિલ ટેસ્ટ – TMT) કરવાની સલાહ આપવામાં આવે છે. આ ટેસ્ટ દ્વારા જાણવા મળે છે કે શ્રમ કરતી વખતે હૃદય પર કેટલી અસર થાય છે અને બ્લોકેજની ગંભીરતા કેટલી છે.
- કોરોનરી એન્જીયોગ્રાફી: એન્જાઈનાના કિસ્સામાં, એન્જીયોગ્રાફી ઈમરજન્સી નથી. તે આયોજનપૂર્વક (Elective), એટલે કે ડૉક્ટર અને દર્દીની અનુકૂળતા મુજબ પ્લાન કરીને કરી શકાય છે.
- સારવાર અને બીજો અભિપ્રાય: એકવાર એન્જીયોગ્રાફી થઈ જાય પછી, એન્જાઈનાની સારવાર (દવાઓ, એન્જીયોપ્લાસ્ટી, કે બાયપાસ સર્જરી) નક્કી કરવા માટે પૂરતો સમય હોય છે. દર્દી અને પરિવાર પાસે સારવારના વિકલ્પો અંગે વિચારવા અને બીજો અભિપ્રાય (Second Opinion) લેવા માટે પૂરતો સમય હોય છે.
હાર્ટ એટેક (Myocardial Infarction): જીવલેણ ઈમરજન્સી
હાર્ટ એટેક એ હૃદયના સ્નાયુઓને થતું ગંભીર અને કાયમી નુકસાન છે. તેમાં કોરોનરી ધમનીમાં રહેલો પ્લેક ફાટવાથી લોહીનો ગઠ્ઠો બની જાય છે, જે ધમનીને ૧૦૦% એટલે કે સંપૂર્ણપણે બ્લોક કરી દે છે. આના કારણે હૃદયના તે ભાગને લોહી મળતું એકસાથે બંધ થઈ જાય છે અને ઓક્સિજનના અભાવે હૃદયના કોષો મૃત્યુ પામવા લાગે છે. આ દુખાવો આરામ કરવાથી કે સામાન્ય દવાઓથી મટતો નથી અને તે એક ગંભીર મેડિકલ ઈમરજન્સી છે.
મુખ્ય મુદ્દાઓ:
- ઈમરજન્સી છે કે નહીં?: હા, હાર્ટ એટેક એ એક ગંભીર અને જીવલેણ મેડિકલ ઈમરજન્સી છે. આમાં દરેક ક્ષણ કિંતી હોય છે અને દર્દીને તાત્કાલિક હોસ્પિટલમાં સારવારની જરૂર પડે છે. સારવારમાં વિલંબ થવાથી હૃદયને થતું નુકસાન વધી જાય છે.
- કોરોનરી ધમનીમાં બ્લોકેજ: હાર્ટ એટેકમાં, લોહીના ગઠ્ઠાને કારણે ધમની સંપૂર્ણપણે (100%) બ્લોક થઈ જાય છે. આનાથી હૃદયના સ્નાયુના જે તે ભાગમાં લોહીનો પ્રવાહ સંપૂર્ણપણે અટકી જાય છે.
- આરામ કરતી વખતે લક્ષણો: હાર્ટ એટેકનાં લક્ષણો, જેમ કે છાતીમાં તીવ્ર દુખાવો કે ભારેપણું, આરામની સ્થિતિમાં પણ થઈ શકે છે અને તે ખૂબ જ તીવ્ર હોય છે.
- શ્રમ કરતી વખતે લક્ષણો: હાર્ટ એટેકનો દુખાવો કોઈ પણ શ્રમ વગર અચાનક શરૂ થઈ શકે છે અને તે આરામ કરવાથી કે સોર્બીટ્રેટ જેવી દવા લેવાથી પણ મટતો નથી. આ દુખાવો સતત અને લાંબા સમય (૨૦ મિનિટથી વધુ) સુધી ચાલે છે.
- ECG માં ફેરફાર: હાર્ટ એટેકમાં ECG માં કાયમી અને વિશિષ્ટ ફેરફારો જોવા મળે છે, જેમ કે ST-એલિવેશન. આ ફેરફારો સૂચવે છે કે હૃદયના સ્નાયુઓને ગંભીર અને કાયમી નુકસાન થઈ રહ્યું છે.
- ECHO માં ફેરફાર: ઇકોકાર્ડિયોગ્રામમાં હૃદયનો અસરગ્રસ્ત ભાગ યોગ્ય રીતે પમ્પિંગ કરતો નથી, એટલે કે તેની ગતિ ઓછી અથવા બંધ દેખાય છે. આને “રીજનલ વોલ મોશન એબ્નોર્માલિટી” કહેવાય છે, જે હૃદયના સ્નાયુઓના નુકસાનની નિશાની છે.
- ટ્રોપોનિન I (લોહીની તપાસ): હાર્ટ એટેકમાં હૃદયના કોષો મૃત્યુ પામતા હોવાથી, તેમાંથી ટ્રોપોનિન પ્રોટીન લોહીમાં ભળે છે. આથી, લોહીમાં ટ્રોપોનિનનું સ્તર ખૂબ જ ઊંચું જોવા મળે છે, જે હાર્ટ એટેકનું પાક્કું નિદાન છે.
- સ્ટ્રેસ ટેસ્ટ (TMT): ચાલુ હાર્ટ એટેક વખતે સ્ટ્રેસ ટેસ્ટ (TMT) બિલકુલ કરવામાં આવતો નથી (Contraindicated), કારણ કે તે હૃદય પર વધુ દબાણ લાવીને સ્થિતિને વધુ ગંભીર બનાવી શકે છે.
- કોરોનરી એન્જીયોગ્રાફી: હાર્ટ એટેકમાં કોરોનરી એન્જીયોગ્રાફી તાત્કાલિક (Emergency) ધોરણે કરવામાં આવે છે. આમાં ડોક્ટર કે દર્દીની અનુકૂળતા જોવાનો સમય નથી હોતો. તેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય બંધ ધમનીને તાત્કાલિક શોધીને ખોલવાનો હોય છે.
- સારવાર અને બીજો અભિપ્રાય: હાર્ટ એટેકની સારવાર (ખાસ કરીને પ્રાઈમરી એન્જીયોપ્લાસ્ટી) તાત્કાલિક કરવી પડે છે. આમાં નિર્ણય તરત જ લેવો પડે છે કારણ કે “સમય એ જ સ્નાયુ છે” (Time is Muscle). સારવારમાં વિલંબ કરવાથી હૃદયને ન ભરી શકાય તેવું નુકસાન થાય છે, તેથી બીજા અભિપ્રાય (Second Opinion) માટે રાહ જોવાનો સમય બિલકુલ હોતો નથી.
નિષ્કર્ષ:
એન્જાઈના અને હાર્ટ એટેક, બંને હૃદય સંબંધિત ગંભીર સમસ્યાઓ છે. એન્જાઈના એક ચેતવણી છે, જે તમને તમારા હૃદયના સ્વાસ્થ્ય પ્રત્યે સજાગ થવાનો સમય આપે છે. જ્યારે હાર્ટ એટેક એક જીવલેણ હુમલો છે, જેમાં તાત્કાલિક અને ઝડપી નિર્ણય લેવાની જરૂર પડે છે.
આ લેખના અંતમાં, તમે માત્ર માહિતી નથી મેળવી, પણ એક જવાબદારી પણ મેળવી છે. તમારા પરિવારમાં, મિત્રવર્તુળમાં એવા કેટલાય લોકો હશે જેઓ છાતીના સામાન્ય દુખાવાને ‘ગેસ’ કે ‘એસિડિટી’ ગણીને અવગણી દેતા હોય છે.
એન્જાઈનાની ચેતવણી અને હાર્ટ એટેકની ગંભીરતા વચ્ચેનો આ તફાવત કોઈના માટે જીવન અને મૃત્યુ વચ્ચેનો તફાવત બની શકે છે.
આ જ્ઞાનને ફક્ત તમારા સુધી સીમિત ન રાખો. તમારો એક શેર કદાચ કોઈને સમયસર હોસ્પિટલ પહોંચાડી શકે છે, કોઈ પરિવારને વિખેરાતો બચાવી શકે છે. આજે જ આ લેખને તમારા WhatsApp ગ્રુપમાં અને Facebook પર શેર કરો.
